بازخوانی جنسیت، تبعید و فضاهای سینمایی در دیاسپورا: نقدی بر کتاب سرزمین‌های سینمایی
بازخوانی جنسیت، تبعید و فضاهای سینمایی در دیاسپورا: نقدی بر کتاب سرزمین‌های سینمایی
نوشته‌ی مارا آنتیچ
مهرداد خامنه‌ای
تیرماه ۱۴۰۴
کتاب سرزمین‌های سینمایی: تصویرپردازی‌های فرهنگی و جنسیتی فیلم‌سازان زن ایرانی در تبعید (۲۰۲۴) اثر مارا آنتیچ، تلاشی است برای بازاندیشی در مفهوم سینمای تبعیدی از خلال مطالعه‌ی فیلم‌های پنج فیلم‌ساز زن ایرانی در دیاسپورا. این کتاب با تکیه بر نظریه‌های فمینیستی، کوییر و پساساختارگرا، و با نقد و بازخوانی مفهوم «سینمای لهجه‌دار» حمید نفیسی، روایتی نو از نسبت میان جنسیت، فضا، هویت فرهنگی و عاملیت در سینمای زنان مهاجر ارائه می‌دهد.
در بستر جنبش «زن، زندگی، آزادی» که در پی کشته‌شدن مهسا امینی به موجی جهانی بدل شد، بازخوانی نقش زنان ایرانی در مقاومت‌های فرهنگی و هنری اهمیتی دوچندان یافته است. کتاب سرزمین‌های سینمایی نوشته‌ی مارا آنتیچ، اثری درخشان در این زمینه است که با تمرکز بر فیلم‌های زنان ایرانی در تبعید، از زاویه‌ای فمینیستی و بینافرهنگی به بازنمایی سوژه‌ی زن، فضا، هویت و بدن در سینما می‌پردازد. کتاب، بیش از آنکه توصیفی از موقعیت تبعید باشد، تلاشی است برای مفهوم‌پردازی مجدد از وطن، عاملیت زنانه و بیان سینمایی در بستر جهانی‌شدن.
آنتیچ با تأسی از مفهوم «سینمای لهجه‌دار» حمید نفیسی، آن را در تعامل با نظریه‌های فمینیستی و کوییر گسترش می‌دهد. برخلاف دیدگاه سنتی که مهاجرت را تجربه‌ای از فقدان، گسست و حاشیه‌نشینی می‌داند، او نشان می‌دهد که زنان فیلم‌ساز ایرانی در دیاسپورا چگونه از همین موقعیت بینافرهنگی به‌مثابه فضایی خلاق بهره می‌برند تا نظم‌های جنسیتی و فرهنگی را به چالش کشند.
یکی از نوآوری‌های نظری کتاب، تمرکز بر فضاهای درونی و شخصی—اتاق خواب، باغ، خانه—به‌عنوان عرصه‌های مقاومت و بازآفرینی سوژه‌ی زنانه است. آنتیچ با بررسی فیلم‌هایی چون زنان بدون مردان، رز سرخ و وضعیت، نشان می‌دهد که چگونه وطنِ سینمایی نه بازنمایی مکان واقعی ایران، بلکه ساختاری استعاری برای بیان میل، خشم، هویت و رهایی زنان است. این تحلیل‌ها، در تقابل با کلیشه‌های شرق‌شناسانه درباره‌ی «زن ایرانی» در گفتمان غرب، لایه‌ای سیاسی به روایت‌های شخصی می‌افزاید.
تفاوت میان فیلم‌سازان نسل اول تبعیدی (نظیر نشاط و فارسی) با نسل دوم (امیرپور و اخوان) یکی دیگر از وجوه تحلیلی کتاب است. آنتیچ با بررسی رفتار مناسب اثر دیزایر اخوان، از شکل‌گیری نوعی سینمای «پسادیاسپورا» سخن می‌گوید؛ سینمایی که دیگر دغدغه‌ی بازگشت به وطن یا روایت درد تبعید ندارد، بلکه بر خودبازنمایی، جنسیت سیال، و انتقاد از هنجارهای کوییر تمرکز می‌کند. این گذار نسلی به درستی به تصویر کشیده شده است، هرچند جای تحلیل جامعه‌شناختی عمیق‌تری از زمینه‌های تولیدی و فرهنگی آن خالی است.
در کنار قوت‌های نظری، کتاب با محدود کردن دامنه‌ی پژوهش به پنج فیلم داستانی تولیدشده بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴، بسیاری از آثار شاخص زنان ایرانی در حوزه‌ی مستند، تجربی و فرامرزی را نادیده می‌گیرد. همچنین، تحلیل مخاطب و بازخورد، چه در داخل ایران و چه در دیاسپورا، مغفول مانده و تمرکز بیش از حد بر مدارهای جشنواره‌ای غربی، نوعی عدم توازن در روایت پدید آورده است.
سرزمین‌های سینمایی با اتکا بر نظریه‌پردازی عمیق، روش‌شناسی بینامتنی، و تمرکز بر عاملیت فمینیستی در سینما، سهمی مهم در گسترش مرزهای مطالعات فیلم، تبعید و جنسیت ایفا می‌کند. این اثر، به‌ویژه در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران معاصر، می‌تواند الگویی نظری برای پژوهش در باب سینمای زنان و دیاسپورا باشد. با وجود برخی کاستی‌ها، این کتاب نمونه‌ای موفق از پیوند نظریه و تحلیل در عرصه‌ی مطالعات بینافرهنگی است و خواندن آن به پژوهشگران حوزه‌های مطالعات فیلم، مطالعات زنان، و فرهنگ ایرانی توصیه می‌شود.
منبع:
آنتیچ، مارا. سرزمین‌های سینمایی: تصویرپردازی‌های فرهنگی و جنسیتی فیلم‌سازان زن ایرانی در تبعید. انتشارات پالگریو مک‌میلان، ۲۰۲۴.
https://t.me/exittheatre/3596
Reimagining Gender, Exile, and Cinematic Space in the Diaspora: A Critique of Cinematic Homelands by Mara Antic
Mehrdad Khameneh
July 2025
Cinematic Homelands: The Cultural and Gendered Imaginaries of Iranian Diasporic Women’s Filmmaking (2024) by Mara Antic is an ambitious attempt to rethink diasporic cinema through the study of five female Iranian filmmakers in exile. Drawing on feminist, queer, and poststructuralist theories—and by critically revisiting Hamid Naficy’s concept of “accented cinema”—Antic offers a new account of the relationship between gender, space, cultural identity, and authorship in diasporic women’s cinema.
In the context of the "Woman, Life, Freedom" movement—sparked by the killing of Mahsa Amini in Iran—reconsidering the role of Iranian women in cultural and artistic resistance has gained renewed urgency. Cinematic Homelands by Mara Antic offers a timely and critical exploration of films by Iranian women in diaspora, using a feminist and intercultural lens to examine how subjectivity, space, identity, and the body are represented on screen. More than a descriptive account of exile, the book is a conceptual rethinking of homeland, female agency, and cinematic authorship in the context of global media flows.
Antic builds on Hamid Naficy’s foundational theory of “accented cinema,” but expands it through feminist and queer theory. Rather than treating exile as a condition of loss or marginality, she shows how Iranian women filmmakers turn their in-between cultural positions into sites of creative resistance that challenge dominant gender ideologies and aesthetic norms.
One of the book’s most innovative contributions is its focus on private, interior spaces—gardens, bedrooms, domestic interiors—as zones of resistance and self-transformation. Through films such as Women Without Men, Red Rose, and Circumstance, Antic illustrates how cinematic homelands are not representations of real Iran, but metaphorical landscapes through which women explore desire, memory, and liberation. These fictional “Irans” disrupt Orientalist images of Iranian women and engage critically with both Iranian patriarchy and Western spectatorship.
Antic also distinguishes between first-generation exilic filmmakers (Neshat, Farsi) and second-generation diasporic ones (Amirpour, Akhavan), tracing a shift from national and political narratives to more fluid, self-reflective and queer explorations of identity. Her analysis of Akhavan’s Appropriate Behaviour exemplifies this “post-diasporic” mode—a cinema less concerned with return or trauma and more invested in self-performance, bisexual identity, and cultural hybridity. While insightful, this section could benefit from deeper sociological engagement with the filmmakers’ production environments.
Despite its conceptual richness, the book’s narrow focus on five feature films excludes a broader spectrum of diasporic women’s cinema, especially in the documentary and experimental fields. Additionally, Antic pays little attention to how these films are received by audiences—both within Iran and among diasporic communities—focusing instead on Western festival circuits and critical acclaim. This emphasis, while understandable, limits the book’s engagement with questions of cultural circulation and vernacular interpretation.
Cinematic Homelands is a theoretically rigorous, textually nuanced, and politically relevant contribution to the study of film, diaspora, and gender. The book offers a vital framework for understanding how women’s cinema can challenge dominant narratives of exile and create new cinematic spaces for feminist and queer expression. Despite some limitations in scope and method, Antic’s work stands as an important model for future scholarship in transnational feminist film studies and Iranian cultural politics.
Reference:
Antic, Mara. Cinematic Homelands: The Cultural and Gendered Imaginaries of Iranian Diasporic Women’s Filmmaking. Palgrave Macmillan, 2024.
